Tuesday, July 29, 2008

ZOMITE LAKA KRIS SAPTUAM LUTNA TANCIN

Gam teng ah Kros sihna thupha,
A than in hong thang kimvel hen;
Kalvari ah khua hong vak hen,
A vaak kawlmawng pha'n hong vak suak hen.

Thumapi:

I thupi agelh en a kaihkhawm hilou ahih man a kimlou leh cing zou lou deuh a om tham ding. Bulpan khat a om phot kei leh a ban zop ding om thei lou, awlmoh huai ahihman hong ki gelh hi. Taksa lam hiin, khalam hileh i pianna, i khanna, abul-abal i theih chiang kei leh gen khelh, sak khelh kia hi lou kilawmlou tak a awm khak theih hi. A sisan manpha a Kris in a leisa Saptuam hoihlam a nawt touh theih zel deihna in laisiangthou ban lam, a lampi a hong ki hon dan, nna a ki sep dan leh a tel kha mihingte et kiik hun a om kuul chih ngaihdan a om man a hong kigelh ahi.

Pasian in a kibatpih a abawl, a puuksia khin mihingte a it man' a manthat louhna ding uh lampi a bawlsak tawntung hi. A lampi bawl kawkmuhtu ding in a bukimlou mihingte mah zang hi. Laisiangthou a Pasian' mi zatte en le, mihing ngaiha bukimlou leh cinloute ahi kha ding uh. Pasian zat theih a na om mite amau lam a ki-sit leh cinlou kisate hi nak uhi. Kumzabi 20 beikuana Zomite laka Kris Saptuam hong ki tundingna ah leng hiai thu mah a tel hi. Mihing lam a et a suan ding bei i hih ngaihtuahna i thu sung tawng ah a tel den ding hi. A lamsialtu Pasian in, a sithuai mihingte mah zang a A tangthupha a hon muh sak ziak in thupina Ama'n tang hen.

KIDOUPI II A USA A TEL ZIAK A TAANGTHUPHA DALHNA:

Guwahati leh Shillong kal lam kim a om Nongpoh khua nawl ah Saiden ki chi Khasi khua khat om hi. Kidoupi II lai in huai khua a Welsh Mission apan inntuan khiak ngaisa pawl khat om uhi. Kristian tangval (?) American G.I. (?) a min Parker Henderson, huai khua ah posting in va om kha in (gal ven nunga Bangkok missionary a om) Mawlai, Shillong a le inntuan sawm om ahih thu va theikha hi. Intuan sawm pawl' lungawi louhna bel Welsh Missionte thugen za a baptisma tangsa
member ding a pom theih leh pom theih louh omna thu hang ahi. Galpi ven nung, 1949 kum in, E.W. Mcmillan, Abilene Christian College, Abilene, Texas, USA (tu a university hita) a heutu khat in hiai pawlte ngaihven in Shillong hong pha hi. A mi vehte lak a tei leh kiva tak phamsa Prenshon Kharlukhi in Abilene Christian College lectureship khat va siim in, Assam (NE reorganization ma a North East India) ah Kris saptuam om thu va phuang hi. Hiai thu in ngaihven a loh ahi ding, a kulmuut lou deuh Christian churchte leng hong ki golh in, tuni tan in Mawlai, Shillong ah biakna inn tuam tuak nei in om uhi. John Calvin khakte Welsh Mission munpi Khasi tang a Shillong a pan in Kris tangthupha mihingte buaina lak a kipan in hong pak khia hi.

MIHING LAM A LOHSAM KISAKNA APAN TANGTHUPHA DALHZAKNA:

Hiai thu ziak a, Khasi tang a unaute phungvuh ding a tuipi gal pan a hong diang lut masapen tuh phamsa J. C. Bailey, huai hun lai a USA leh Canada a Kris pasalpha ahi. Amah 25 April 1963 in Calcutta (tu a Kolkata) tawn in Guwahati ah hong leng lut in Shillong 26 April 1963 in tung hi. Amah toh hong kipan ton, a zi leh tanu thumte hon tonpih, siamna lam a undergraduate, nasep lam a louneimi (farmer) William Ray Mcmillan leh Royal Canadian Navy a Chief Cook pension, trained male nurse, David W. Hallett te tuisuahgiat tung a meikhu long a hong pai in - Atlantic, Meditterranean, Suez Canal leh Arabian tuipite kantan in Bombay (tu a Mumbai) hon tawn in kha thum vingveng a hong pai nung uh July 1963 in Shillong hong tung uhi. Amaute huh ding leh Mawlai a school enkol ding in M.Ed khat Donald E. Perry leh a zi phamsa Miriam BSc (Nursing) leh a tate uh huai kum mah August in hong tung uhi. Northeast a Kris saptuam sap tangval, David W. Hallett gen dan in, amah thunasepna lam a kiciilna nei lou damdawi lam nasem (medical work) ding a a gam ua a nnasep khawlsana hong diang khia ahi hi. Khasi tanga sithu-nam zena a nnasepna mun sanga louma limchi zaw mu kisa in J.C. Bailey in Madras (Chennai) ah bu khuak in a lawmte taisan hi. A nawtsiatten Mawlai leh Lummawrie pansan in a thunasepna uh kuhkal tak in sunzom tou zel uhi. Hiai hun in, cawmtu nei lou ahihman un, Khasi unaute hon tawikhawm anteh-louhing peuh ne-a a ki naamtaak ni uh tam hi. A gah loh ding om pah kei mahleh, haksatna tuamtuam laka khawlsan lou a ginom taka a sep ziak un, amaute zang in Zomite lak ah tangthupha thulamdang hong lut kha hi i chi thei ding.

A KHUAVEL PUAK KHIAK THIL A PAN TANGTHUPHA DALHZAKNA:

Kidoupi 2 khit kum 30 sung tuh USA ah Kris saptuam vanglai a chih theih ding. Galpi hong ven a America galkapte mahni innlum sung a hong khosak chiang un; gam tuamtuam a galkap a paina ua amit ngei ua ava muh uh gammial hon vei mah mahta uhi. Galmuangta Amerika tuh neek-taak zonna, sumsitna, salam leh khalam bangkim ah masawn mah mah in, sum lam ah haksatna a nei tawm uhi. Hiai lai in Kris saptuam tuh USA ah a pung hat pen hi. Gensa bang in gammial a vei ua, tualsung saptuam, Bible College, Christian institution leh forum tuam tuam ah "mission" a uang bawl uhi. A tup pen uh kumzabi 20 beima a khuavel teng a tangthupha puanzak ding chih ahi. Hiai hun a a thilhihte uh a lamdang deuh nih i taklang ding : (1) "Bible Chair" a chi ua, secular college leh university ah a lunglutten Pasian thu thuksem a a zil theihna ding uh a va hong uhi; (2) "Exodus" a chi ua, gingtu omlou hi a atheihna uh khua USA leh South America khawng ah innkuan bangzah hiam va peemlut in saptuam a va pankhia uhi. Hiai husa in Canada gam leng a zeel a, huaite nasepna ziak in Zomite lak ah tangthupha hong tung i chi thei ding.

INTERNATIONAL POLITICS TUNGTAWN A TANGTHUPHA DALHNA:

Pandit Jawaharlal Nehru, India Prime Minister masa pen zal in, British Commonwealth taisan lou in, khovel a democracy gam lian pen- India in, Socialistic pattern zui in USSR (tu a keekzakta) lam ah awn hi. Democracy champion thupi pen USA in a ki-ui pih USSR dalna ding a suahlam gamte a thuzoh lai in, India deek in, ki nungngat san tuah helhal uhi. Hiai hun lai in US mi thunasem ding genlouh, tourist nangawn India a lut phalsak lou hi. Thu nasem a omsate nohkhiak theihna ding lampi zawng in, noh khiak theih liai nohkhiak hi zaw hi. British Commonwealth a om ve , muanna deih gige Canada leh India bel a lang tang in leng ki houthei mahmah uhi. Lemna deih tuaktuak gam nihte kikal ah ki theihsiamna om ziak in "restricted area" ah leng inner line pass nei lou a lut theihlouhna gam (Northeast) tanpha ah "teacher" ding in Canada a pan hong lut thei uhi. Hiai ziak in Canada lam a pan in Zomiten tangthupha za kha i hi i chi thei nawn. Huchi dinmun ah USA a Kris saptuam in Far East, Africa, South America leh Australia lam ah gam keek mahle uh India ah hong lut thei lou uhi. Hiai thu toh kisai a J.C.Bailey gelh thu khat i kalzeh zual ding. Kuala Lumpur a thu nasem Ira Y. Rice, Assam a hong lut ut, kha thum angak nung a leng Indian Embassy in phalna a piak ut louh un, Dum Dum Airport (tu a Netaji Subhash Chandra Bose International Airport,) leh Calcutta khopi kikal bus sung a mikang numei nihte houlimna a bil ana doh giik-geek hi. A khat pen in Assam-a a lut kiikna ding a visa a muhlouh ziaka a buaina a gen lai in, a khat in visa pawimoh lou leh haksatna a neih louh thu a gen hi ! Visa pawimohlou nu bel Canada mi ana hi chih a theikhia a. Huchi in Thupiak Thupi Northeast India a pawluttu ding in Pasian in Ira Y. Rice zang in amah J.C.Bailey Canada mi tuh ana manta hi. Pasian in khovel vaihawm liante ki ngiik tuah lai in, nitum senglou gama kumpinu vaihawmna zal a thil om zang in Manipur tanggam a Zomiten a tangthupha i muhtheihna ding lampi ana sial ahi i chi thei nawn hi.

INDIA MALSAK (NORTHEAST)- ASSAM, MANIPUR, NAGALAND A ZOMITE LAK A GINGTU MASATE:

J.C. Bailey in Shillong-a a nutsiatten, Cottage meeting /film strip, Baibul galzilna, tract hawm leh English service nei in nasem tou zel uhi. Hichibang a thu nasem missionaryte (chi teitei lai leng) 1964 phalbi suuklaia a thil tup uh toh va zongkhia masate tuh phamsate Piangzathang, Pumkhanlal leh Tunzakhamte ahi uh. Hiai gelhtupa theih khak, Kris saptuam a behlap masak khenkhatte tuh:

• Assamese kam pau zang : Jnan Bora (Time Magazine a Kris saptuam advertisement a sim apan lunglutna nei).

• Lusei kam pau zang : Phamsate Lalhmingthanga, Lalpianga leh a zi Rialsibon (Pi Riali) ? Lalpianga bel CID ahi a Kris saptuam tract Lusei pau a ki gelh a heututen simsuak ding a thu a piak uh ziak a Pasian thu mu ahi.

• Meitei kam pau zang : Shyam Sundar Salaam, Shyam Sundar Soyam, (Raghu) Mani, Shyamanand Salaam??

• Naga kam pau zang : Somba Chang, Namrai, Niumai ?..

• Zomi kam pau zang : Sinlaite: Nengkhozam, L. Kamjakhup, Thang R.Thawmte, Lianthangjuan Tonsing, Phamsa Pumkhanlal, Phamsa Tunzakham, Phamsa V. Pauthuam, T. Cinkhopau, Tonsing T. Khanpau, Nengzapau, T. Ngulkhopau, K.Thangkhogin?

Gaalkaapte leh a innkuante uh: Phamsa Liancinthang leh a zi Amzacing, Thawngpu leh a zi, Tuanggou, Mrs Vungzangai (E. Khaizacin zi)?..

Pasian in Zomi tangval hatlaite zang in Shillong tang a pan in Vangai tang a American Baptist leh Welsh Missionte louma ah Kris Saptuam tuh in a pou sak a; Manipur kia hilou, Mizogam leh Burma (Myanmar) tan pha tangthupha in zelta hi.

KHASI TANG A PAN ZOGAM HONG TUNG TANGTHUPHA LAMPI:

Khasi Tang tanvak ding a Pasian in galkapte leh sinlaite a zat bang in, Zogam tanvak ding in leng huaite mah zang hi. Gaalkaapte tancinhoih thehdalhna midangte sui ding in i koih ding a sinlaite a lam i en ding.

Assam Bible College om ma in, Northeast India a siamsinna munpi Shillong ah College naupangte zang a tancinhoih dalhsak tupna a om hi. Hiai lai a thu nasepna vanzatte hichibang in a gen theih ding hi:

• Cottage Meeting/House to House visit/Film Strips

• Baibul galzilna - English Khasi, Lusei, Manipuri leh Paite.

• Laibuta (tract) leh pamphlet hawm : English, Khasi, Lusei, Paite.

• Nipi khawl sung a short summer Bible school leh phalbi khawlsung a college sinlaite tangthupha gen ding a mau khaw lam asawl. Amah David W. Hallett gen dan in Bible College chii a hong kituhna ziak khat tuh nipi khawl sung a short summer bible school neihsek hi in a gen. Huai va siim kha hiai gelhtupa theih khak Kris saptuama behlap khenkhatte hiaite ahi uh: phamsate V. Pauthuam, G.Vumzathang, Liansavungte?.

St Edmunds' College, Shillong a, Dr Hamlet Bareh nuai a Indian History graduate William Ray Mcmillan in Dr Raymond C. Kelcy nuai ah Oklahoma Christian College ah 1966 kum in BA Bible leh English va zou nawn in; azi Ellen Mckutcheon leh alawmpa Robert A. Parker leh a zi Sharon hon tonpih in, Weyburn Church of Christ, Sasketchwan, Canadate etkol na nuai ah July 1968 in Assam Bible College, Shillong ah hong dinkhia uhi. (Assam a pan a Meghalaya state picinga a inn tuan nung in, Assam Bible College pen alamtom a ABC mah chih theih ding in Alpha Bible College a khek ahi) Huai nung kum 2 sung in David W. Hallett leh Robert A. Parkerte nupa in Mt Zion Bible School, Kakinada, Andhra Pradesh ah a pai san ua, Canada leh India a unaute pang khawm in, Canada-a a kiknawn ma hiai Bible College, Ray Mcmillan in enkawl hi. A paisan nung kum 2 sung India a unauten Bible College a etkol uh panpih ngai sa in, kua thu kua la dawn nawnlou in ABC a paitouh zel deihna in David W. Hallett hong ki sakhe nawn in kum 20 val ABC khak ahihtan dong nungzui bawlna leh nungzuite phungvuhna ding in pan hong la hi.

Tancin hoih chii mi tengteng a ding a piak himahleh a leitang in a ngeih na mun Manipur tang gam a ABC omsung bika a dalh zak dan zeh tel louh theih ahi kei ding. Hiai hun a tangvalte mangmat leh awlmoh pen tuh laisiangthoua a muh uh hotdamna lampi dik, biakna dik, thukhun thak saptuam leh sawltakte khut nuai a kumzabi khatna a lamtouh saptuam etkolna, a buahgawp bawlhoih thak a Martin Luther, John Calvin, John Wesley, Huldrich Zwinglite malakna sunzawm a, atuung a saptuam laisiangthou in a gen pen leitung a mitmuh theih ding a tun ding nawnna thu ahi. A thu pawimoh a sak dan uh a lian mah mah bawk a, a zak uh leh a theihte uh gen lou theilou a, tangval hat laiten Martin Luther hehpihna (grace), John Calvin’ a ciil pan khelhna (original sin) a master degree ngah khinte kianga, Pasian itna lamdang, hehpihna, ginna, zahngaihna, khamitna etc tampi gen masa lou a, thu a hon gen utuh, a gennate un `thil thupizawte phawklou' hiin a koih ua, a thugen uh dik thou sa mahle uh boh huthut ding dan in a na en kei peuhmah uhi. Himahleh a tangkou uh thutak thawm in gamteng a zel suak a, tunitan in mi tampiten lam tampi ah vualzawlna a muh lawh uhi.

Tangval hat laite nasepna ah, amau siamna, pilna, hatna thu hilou, hangsan taka a taklatna uah, ngaikhetute mitmei venna a tel louh ziak in, mi tampiten valh thei kei mahle uh, Pasian in a thu zang in, vual a zawl a, tuni chiang in Zomite tenna gamteng hiai thu in a zelta i chi thei ding. Nidang a England leh USA a Pasian thutak a kiiknawnna in kumsaang vaihawmna hun hoih hon tut ngei lametna neipawl tutan in ki om hi. Himahleh melmapa leng na khawl tuan sam lou ahihman in mun dang bang thou in unaute lakah ki khenna chi tuam tuam bang om sam hi. Huaiziak in thului bang sut hong ngai hi.

BANG DING A THU LUI SUT THAK DING?

Khovel tawp ding thu gen a, Pasian thu awi ding a chialna, Jonah in Nineveh khopi a a gen bang deuh a, tom chik a ki-kunte suante lakah, Arthington Mission leh American Baptiste huzaak hiau a na om khate kiangah hichiin tangthupha thu hong tung hi. I pianna, i khankhiakna leh hon dontute lam, i kipatna leh i zung khak dante etkikna in, Pasian nasepna a hoihlam-a ma a sawn ding deihna in, et kiik kul sakna lianpi hong piang hi. A dik tak in, Dr Peter Fraser (Daktor Sap) hon zui, gammial vei, saptuam etkolna toh kisai a training nei lou compounder, Mizoram a Sap Tangval chih a om, Robert Watkins in Senvon hausapa Khamkholun in Tancin Hoih Johan bu kawma a chialna ngeingaih lou a Aizawl pan Senvon a va hoh lou hi henla; Welsh leh AB Mission bial na ki hawm lou in, tancinhoih na vakvaih pih pawl (Zo sap lui leh thak - Edwin Rolands, Buanga leh midangte) na om lou hileh uh, Kris saptuam dik thu fel tak leh omzia neitak a tangkou pih na hita mawng leh leng tu sang in i pom thei zaw tuan de aw chih ngaihtuahna a piang thei hi.

Mi haupa kiang ah Abraham in Mosi leh zawlneite a om ve ua le, a chih bang deuh i hi kha de aw chih in a om. Hichibang ngaihtuahna mi nautang in i bat kei leh leng zilna mun i neihten, i kipatna, i zung khak dan ei mimawlte theihsiam theih ding in hon sui sau deuh le uh i ma a zau zaw in i thu nasepna in ma sawn zaw lou ding a de aw chih ngaihtuahna a om hi.

Hiai thu toh kisai in C.Leonard Allen leh Richard T. Hughes laibu "Discovering Our Roots : The Ancestry of Churches of Christ" thupatna a dotna, " A paisa hun leh thilte phawk kiik thei nawn lou hile, bang chi bang mihing i hi ding?" chih a dawnna uh i en zual ding. Pa khat, kum 50 a upa in zu a nak neek luat mana a khuak leh ngaihtuahna buai gawpa, kum 20 ahihlai tan lel a khuak in thei, huai nung lam himhim mangilh vek, neurologist khat in case study a bawl thu a gen uhi. Huai pa tuh mel-et in mi bat louhna nei lou in mi houpihnate hoih tak in dawng chiau chiau thei mahleh, a gen masak a gen nanung a mangilh tawm tawm hi. A zi-leh-tate gen taaklouh, zingkal a thoh chiang a limlanga a ki et chiang in leng kua hi hiam chih a ki thei kei hi. Amah hihna thei lou, a hun paisate en kiik a, hun hong tung ding ngaihtuahna him him nei thei lou ahihman in a mailam hun ding a mial mah mah hi. Hiai bang deuh in khalam thil ah leng i hihnate, i neu lai thilte na mangilh vek hita le hang, i dinna mun leng thei lou in, i hun paisa leh hun hong tung ding in leng omzia a nei thei kei ding hi. Kuate hi i hiam? Kuate suan i hia chih leh i hihna diktak i ki theih chet a kul hi, i kipatna, i khualzinna a i tawtsa lampi, a phei, a tou, a suk, i ginna mel puakdan seektute i mel theih kei leh i zinna lampi ah hamhaih in, gamchiam gam i lut louh khak ding thil lauhuai a hi kha thei ding hi.

I zungpi siangthou buahna tellou, apostlete hih dan zui kim vek sipsip, mihing lam thu himhim tellou, laisiangthou siang sitset-a pai, mihing’ chiin leh tawndan (socio-economic) khisiang vilvel a i ki koih khak nilouh a leh midangte sang a ki khang sang zaw, chihbel Pasian bang hial a ki bawl i hih khak ding thil lau huaipi ahi ding. Hoihkim sam lou, mi genthei i hihna phawk, khelhna nin a dim, Pasian hehpihna ziak a hotdam kinem ngam lel mimal leh saptuam i hih lam i kiphawk sak thakthak a ngai ding. Hiai ngaihtuahna in ei mihing cing lou i hihna, Pasian i pawimohna a lang sak semsem ding hi. Hiai toh ki zawitawn in hiai a nuai a thute a thuuk zaw sem in mimal in sui lai leng:

• Hon suangtute meel puak leh hihna theichian loupi a, midangte thusimlou a omkha hi lehang i ma vang zaw ding hia bing zaw ding? Pasian deih dan hi ding hia hi lou ding?

• Mihing ve mai, a cing zou loupi Pasian in a hehpihna a lampi a hon sial sak a ding kengkeng a paisawm i hihlam haih a, kisathei leh thuneitak a tangthu pha tangkou pih ding i diam? I ba a hon ngaihdam sak ziak a ei hon bate na tak a siik ding i diam? Ahihkei leh kiniamkhiak a Pasian thu in a ngaikhetute lungtang a nna a sep theihna ding a mun awn zaw ding?

• Hun paisa a uanuten a na hin pih uh, a ginna uh ziak a theihtawp a na suahnate uh en kiik pawl awm a, a hoih chiin ding leh a hoih lou pumpelh ding bang om hiam chih ngaih ven hunta hi lou hiam? Koi san a bawl phat ding om a, koi ah etton ding om hi hiam? Hiai in ei lak ah pan lak ding dan hoih zaw hon hilh thei lou ding hia?

• Kumzabi khatna a, Jesu vualzoua han-a pan a thawhnawn nung a Pentikos ni-a pan a lamtouh saptuam paitou zel dan siamnel tak a et kiikna in khalam leh salam a leng, nidang a ten Pasian lungtuak dinga pan a na laknate un zil ding tampi hon pe lou ding hia? En zil ding nei nawn lou a bucing vek ki chi ngam ding i diam?

• Tuni a khotang omdan (social life), nek-le-tak zon dan (economic life) omsaktute lak a khat tuh sahkhua ahi i chi lou thei kei. Huaiziakin, sau lua i sui phak kei leh leng Thado Kuki Pioneer Mission, Indo-Burma Pioneer Mission apan North East India general Mission/ Evangelical (Baptist) Convention Church apan Kris saptuam hong lut thu, Thuma leh thu nung et hun hita lou hiam? I khotaang hinkhua ki khekna bulpi tancinhoih ahi i chi lou thei kei ding. Koi san ah i hih fuh a, koi ah i hih fuh kei deuh a, bangchibang in pan la le hang khalam leh salam a khang tou thei ding i hia? I khotaang hinkhua leh nek-le-tak zonna toh kituaka a theih uh Welsh/ AB Missionten a hon piak uh deih khop ding i hi hiam? Pan lak ding dan bang a awm a? "Lungmuang in tu lai uh" la in a chih bang deuh a tu pheuphau thei lai ding i diam?





No comments: